Podhale, kolebka kultury góralskiej i sztuki podhalańskiej, obok których wykształcił się unikatowy styl zakopiański. Żywiołowy folklor góralski, jedyne w swoim rodzaju, bogato zdobione, barwne stroje, energiczna muzyka i śpiew, wyjątkowe tradycje, niezwykłe rękodzieło i cenna twórczość artystyczna, to wszystko co kryje się pod hasłem kultura Podhala i co odkryć można przebywając u podnóża Tatr.
Zakopane, odkryte przez dra Tytusa Chałubińskiego, od końca XIX wieku skupiało środowiska artystów i uczonych inspirowanych bliskością Tatr i góralszczyzną, wśród których zrodziła się specyficzna kolonia artystyczna. Zakopane do dziś przyciąga inspirując i chroniąc to, co najcenniejsze – dziedzictwo kulturowe. Folklor góralski i tradycja są kultywowane do dziś i przekazywane kolejnym pokoleniom.
Strój górali podhalańskich
Oprócz charakterystycznych przydomków zachowanych w niektórych rodach do dziś tym, co najbardziej wyróżnia górali na tle innych grup etnicznych jest strój. Ubiór zarówno męski jak i damski jest charakterystyczny dla każdej grupy górali, często zawiera nawet elementy typowe dla danej rodziny czy rodu. Mimo, że strój ewoluował na przestrzeni lat i jego poszczególne elementy oraz zdobienia są bardzo zróżnicowane, zależnie od wsi czy nawet rodziny, to główne części garderoby pozostają te same.Tradycyjny strój męski składa się z portek z białego sukna z ozdobionymi nogawicami, zazwyczaj w motywie parzenicy oraz z białej, haftowanej koszuli. Oprócz tego każdy mężczyzna obowiązkowo nosi pas, zwany także opaskiem. Najpowszechniejsze są wąskie pasy bez ozdób, ale zdarzają się także szerokie, dekorowane, tzw. bacowskie lub zbójnickie.Nieodłącznym elementem dekoracyjnym stroju męskiego jest charakterystyczna dla miejsca pochodzenia lub nawet rodziny spinka góralska. Metalowa spinka w kształcie rombu i z zaokrąglonymi wierzchołkami może być w różnych rozmiarach, udekorowana mniej lub bardziej. Całości ubioru dopełnia kapelusz z czarnego filcu oraz kierpce. Wierzchnie okrycie stroju męskiego stanowią serdaki, kamizelki oraz cuchy nakładane na białą koszulę. Wszystkie elementy stroju są zdobione motywami kwiatowymi.
Strój kobiecy jest z pewnością bardziej urozmaicony i ozdobny. Oprócz tradycyjnej, ale bogato zdobionej, białej koszuli uszytej z fabrycznego płótna lnianego albo z tkaniny batystowej ważnym elementem stroju jest haftowany gorset (odświętny) lub serdak (codzienny). Zależnie od stopnia zamożności, gorset wykonywany jest z aksamitu lub jedwabiu i jest dokładnie dopasowany do figury kobiety. Najpiękniejsze gorsety zdobione są haftowanymi dekoracjami z motywem roślinnym (lilie, szarotki, dziewięćsiły) i koralikami. Z przodu gorset jest sznurowany czerwoną wstążką zawiązaną w dużą kokardę. Kolejnym elementem stroju kobiecego jest długa spódnica, bardzo szeroka i pomarszczona, uszyta z tkaniny z powtarzającym się motywem dekoracyjnym, zazwyczaj kwiatowym. Pod spódnicę zakłada się fartuch, który dodaje także objętości spódnicy. Oczywiście nieodłącznym elementem stroju, także kobiecego, są kierpce. Dodatkowo każda kobieta powinna obowiązkowo posiadać chustę, a najcenniejszą biżuterią są korale. Im więcej sznurów prawdziwych korali ma na sobie góralka im więcej chust posiada w garderobie, tym wyższy jest jej status społeczny. Do dziś tradycja ubioru góralskiego zachowała się i jest kultywowana w rodzinach, zwłaszcza podczas dni świątecznych i w niedzielę.
Taniec i muzyka
Chłopak tańczący z dziewczyną, w krótkim lecz wściekłym momencie szału przedstawiają całą historię miłości. Zalecanki ptaków, tokowanie głuchaczy, kołowanie gołębia koło gołębicy są zupełnie podobne do ich tańca (…) nic nie może iść w porównanie z siłą, namiętnością i zaciekłością tego romansu wypowiedzianego tańcem
opisuje Stanisław Witkiewicz
Nieprzypadkowo często mówi się, że górale we krwi mają muzykę, a w nogach taniec. Muzyka towarzyszyła góralom od zawsze i we wszystkich momentach życia. Podczas zajęć dnia codziennego, przy wypasie owiec i podczas pierwszych wypraw tatrzańskich, w czasie wydarzeń liturgicznych i świąt religijnych oraz przy wszystkich wydarzeniach rodzinnych. Skrzypce (i typowe dla górali złóbcoki) i basy to podstawowe instrumenty, które wchodzą w skład kapeli góralskiej. Często używane są także dudy, piszczałki i gęśle. Podstawowa kapela góralska powinna składać się z prymu, który gra melodię przewodnią, sekunda (drugich skrzypiec) i basu (małego kontrabasu). Dość często kapele składają się z czterech lub pięciu muzykantów. Wielogłosowe śpiewy góralskie przepełnione są umuzykalnionym krzykiem, żwawy, charakterystyczny rytm muzyki góralskiej poderwie do tańca każdego. Taniec góralski jest przejawem siły, sprawności i żywotności męskiej, a partnerka stanowi element dekoracyjny. Cechą charakterystyczną tańca jest brak bliskiego kontaktu z partnerką, to mężczyzna narzuca klimat i tempo. Żwawa muzyka i niezwykle żywiołowy taniec z wieloma obrotami i podskokami dostarczają niezapomnianych przeżyć. Muzyki góralskiej najlepiej posłuchać na żywo, bardzo często jest to możliwe w karczmach i restauracjach góralskich. Niekiedy można nawet poderwać się do tańca i poczuć na własnej skórze tą wyjątkową energię i temperament góralski.
Tradycje
Obrzędy góralskie, inspirowane najważniejszymi tradycjami i wydarzeniami świątecznymi w ciągu roku są żywe do dziś. Na Podhalu wiele rodzin kultywuje wciąż rytuały związane z Bożym Narodzeniem, Wielkanocą, karnawałem, czy Nocą Świętojańską. Radosne kolędowanie i podłazy to obrzędy odżywające podczas Bożego Narodzenia, gdy kolędnicy i grupy młodych górali chodzą od domu do domu. Kolorowe, strojne i ręcznie przygotowywane palmy to jedna z najpiękniejszych tradycji związanych z Wielkanocą, oprócz szalonej polewanki czy śmiergustu w lany poniedziałek. Parady gazdowskie, góralskie karnawały i pędzące w śniegu kuligi to wydarzenia przypadające w okresie zimowym. Podczas Parady Gazdowskiej w Kościelisku prezentowane są przejazdy tradycyjnych zaprzęgów konnych, wyścigi kumoterek i skiringu, z kolei podczas Góralskiego Karnawału w Bukowinie Tatrzańskiej odbywają się przeglądy grup kolędniczych i tanecznych z różnych stron. W każdym miejscu na Podhalu dostępne są kuligi zakończone ogniskiem i imprezą góralską w szałasie. Planując przyjazd do Zakopanego, warto zorientować się w programie wydarzeń kulturalnych i zapoznać się z kulturą góralską i folklorem w najlepszym wydaniu.
Kuchnia regionalna
Będąc w Zakopanem i okolicach nie sposób nie spróbować tradycyjnej kuchni góralskiej. Kwaśnica, moskole, oscypek, baranina to najsłynniejsze specjały kuchni góralskiej. Niezbyt urodzajne ziemie owocowały głównie uprawą ziemniaków, kapusty i zboża oraz hodowlą baranów i owiec. Kuchnia góralska jest prosta, niezbyt wykwintna ale pachnie tradycją i… dymem bacówki. Z pewnością każdy znajdzie dla siebie jakiś specjał, w którym się rozsmakuje. Na pierwsze miejsce wysuwają się produkty nabiałowe, wśród których warto wyróżnić tradycyjny ser wędzony owczy, krowi lub mieszany – oscypek. O jego tradycji i sposobach wytwarzania dowiecie się w Muzeum Oscypka w Zakopanem. To bardzo częsty dodatek do wielu dań czy też uwielbiana przez wszystkich przekąska, w postaci oscypka na ciepło z żurawiną, palce lizać! Bundz i bryndza, masło własnego wyrobu oraz mleko kozie, to produkty, których koniecznie trzeba spróbować będąc na Podhalu. Każdy smakuje inaczej i różni się recepturą przygotowania. Bardzo popularne i wyśmienite są naleśniki lub pierogi z bryndzą, niezapomniany smak! Jarosze koniecznie spróbować powinni pstrąga z potoku górskiego a miłośnicy mięsa – jagnięciny i baraniny w różnej postaci. Popularną potrawą jest także placek po zbójnicku – ogromny placek ziemniaczany podawany z gulaszem wieprzowym oraz kwaśnica, sycąca kiszona kapusta gotowana często na baraninie i serwowana z ziemniakami lub chlebem. Dla wegetarian, oprócz potraw z tradycyjnymi serami na uwagę zasługują moskole, czyli placki z ugotowanych ziemniaków, mąki, wody, soli i jajka podawane z masłem czosnkowym.
Na deser koniecznie spróbować trzeba bombolki, drożdżowe kluski polane masłem i miodem. Dobrze, że Zakopane i okolice oferują szereg aktywności na świeżym powietrzu, bo z pewnością po prawdziwej uczcie góralskiej każdemu przyda się trochę ruchu.
Architektura
Na uwagę zasługuje wyjątkowa architektura góralska. Drewniane budownictwo góralskie przetrwało do dziś i warto przespacerować się zwłaszcza ulicą Kościeliską lub wybrać się do Chochołowa, gdzie można przyjrzeć się przykładom tradycyjnego budownictwa. Drewniane chaty budowane były z płazów i uszczelniane mszeniem ze słomy lub mchu. Charakterystyczne dla budynku były wysokie, spadziste dachy przyozdobione tradycyjnym motywem: słoneczkiem i pazdurem na szczycie. Głównym elementem konstrukcji wewnątrz był sosrąb na którym umieszczano datę budowy domu. Tradycyjne zabudowania góralskie składały się z dwóch izb – z czarnej i białej oraz sieni. Czarna izba była pomieszczeniem, w którym koncertowało się życie codzienne rodziny. Tutaj były przygotowywane i spożywane posiłki, miejsce to służyło do codziennych prac np. tkackich oraz do spania. Biała izba to pomieszczenie przeznaczone na wyjątkowe uroczystości rodzinne oraz dla gości. Tutaj przechowywano eleganckie ubrania, ceramikę i instrumenty. Takim prototypowym domem góralskim jest Chałupa Gąsieniców Sobczaków przy Drodze do Rojów, filia Muzeum Tatrzańskiego, gdzie obejrzeć można tradycyjne pomieszczenia oraz wykorzystywane sprzęty i detale. Obok tradycyjnego budownictwa góralskiego wykształcił się unikatowy styl zakopiański, którego twórcą był Stanisław Witkiewicz. Projektując piękne, wyniosłe wille zdobione ornamentami i snycerką artysta czerpał dużo z tradycyjnej sztuki góralskiej. Do dziś zachowały się między innymi willa Koliba i willa Oksza, w których znajdują się ekspozycje Muzeum Tatrzańskiego czy Dom pod Jedlami, na który można popatrzeć z zewnątrz.
Sztuka
Tradycyjne malarstwo na szkle, rzeźby drewniane, prace uczniów Szkoły Przemysłu Drzewnego, obrazy i fotografie to wszystko, co składa się na dorobek artystyczny Podhala. Dzieła sztuki osadzone głęboko w kulturze góralskiej, bardzo często inspirowane były tradycją i folklorem. Wśród najważniejszych nazwisk wymieć trzeba niewątpliwie Stanisława Witkiewicza, Walerego Eljasza, Wojciecha Brzegę, Zofię Stryjeńską, Karola Kłosowskiego, Stanisława Ignacego Witkiewicza "Witkacego", Rafała Malczewskiego czy Leona Wyczółkowskiego. W twórczości wielu dominowała tematyka tatrzańska, ale często pojawiały się też motywy góralskie nawiązujące do bogatej kultury. Również artyści Młodej Polski inspirowali się góralszczyzną i do dziś pozostaje ona odniesieniem dla wielu artystów poruszających się po szeroko rozumianej sztuce współczesnej. Najcenniejsze dzieła sztuki i twórczość ludowa prezentowane są w willi Oksza, w willi Koliba oraz w Centrum Kultury Rodzimej w Czerwonym Dworze.