Małopolski szlak sztuki gotyckiej, czyli jak Polska budowała swoją potęgę

Aktualności
wysokie wieże kościoła na rozległym placu
Małopolska to prawdziwa kraina sztuki gotyckiej. Kościół Mariacki z gigantycznym ołtarzem, z którego figury zdają się za chwilę ożyć, wyniosłe zamki i strzeliste wnętrza kościołów, ślady wielkich władców i anonimowych twórców. Sztuka gotycka pojawia się na ziemiach polskich, kiedy Polska zaczyna budować podstawy pod jedną z największych potęg ówczesnej Europy, w Krakowie decydują się losy królewskich dynastii w wielu państwach ówczesnego świata.

Czym jest sztuka gotycka, czyli budowniczowie katedr

  • Na Zachodzie Europy styl gotycki rozpoczął się około połowy wieku XII i dzielony jest na trzy okresy: wczesny (1144-1200), dojrzały (1200-1400) i późny (1400-1500).
  • Jego rozwojowi towarzyszyła względna stagnacja po stuleciu wojen krzyżowych, rozwój uniwersytetów i wielki impuls gospodarczy, jakim były bogacące się na handlu miasta.
  • Dzieła gotyku nadal mówią przede wszystkim o Bogu, duchowości człowieka, który zauważany jest głównie wobec wiary. Ludzie mieli zbliżyć się do Boga, czego symbolem była między innymi strzelistość budynków.
  • Głównym budulcem staje się cegła. Nadal najbardziej reprezentacyjnymi budowlami są kościoły, które rosną w górę, stają się niezwykle strzeliste, a okna i drzwi mają ostre łuki. Ich wnętrza są przestronne, a ściany w stosunku do wnętrz, wydają się cienkie i kruche. Gotyckie katedry do dziś budzą najwyższy podziw, a określenie „budowniczowie katedr” jest synonimem doskonałej artystycznej pracy, często jednak anonimowej. W wielkich halach gotyckich kościołów stosowano sklepienia krzyżowo-żebrowe. Przykładem wczesnego gotyku jest powstała w 1182 roku katedra Notre Dame (1182).
  • Zasady rządzące architekturą to między innymi: planowanie budowli na planie krzyża, zanikający system halowy, rozpowszechniony system bazylikowy (świątynia z trzema nawami, z których główna jest wyższa od naw bocznych i posiada umieszczone nad nimi okna), zastosowanie filarów i żeber wewnątrz budowli, okna, portale i inne elementy zakończone ostrymi łukami, wysokie, smukłe okna zdobione witrażami.
  • Pięknieją też budowle świeckie, nie tylko pałace możnych, ale i gmachy, jakbyśmy dzisiaj powiedzieli użyteczności publicznej: ratusze, sukiennice, mury miejskie, baszty, zamki, uniwersytety, barbakany.
  • Rzeźba nadal służy głównie ozdobie elementów architektury, staje się jednak bardziej ekspresyjna, często nakierowana na ówczesne rozumienie piękna, figury nabywają ruchu i dynamiki, cechuje je coraz większa ilość szczegółów.
  • Podobnie rozwija się malarstwo. Wciąż głównym tematem są tematy biblijne, ale przedstawione postaci, zwłaszcza Matki Boskiej stają się naturalistycznie, a nawet podlegają doraźnym modom.

Sztuka gotycka w Polsce, czyli Kraków i Małopolska wpływają na Europę

Nowy ład architektoniczny i nowa sztuka pojawiła się w Polsce głównie za sprawą zakonu cystersów, zwanych budowniczymi europejskiej cywilizacji. Ich klasztory rozsiane po wciąż rozbitych w walkach dzielnicach, były nie tylko przykładem nowej architektury, ale także nowego pojmowania gospodarki. Tak było w klasztorach cysterskich w Mogile pod Krakowem i w Szczyrzycu. Pojawienie się nowego stylu pokryło się z wielce pomyślnym panowaniem króla Kazimierza nazwanego później Wielkim, który rozpoczął zjednoczenie kraju i wielką przemianę gospodarczą. Unormował prawo, wprowadził jasne przepisy fiskalne, prowadził śmiałą politykę gospodarczą (bujnie rozwijały się kopalnie soli w Wieliczce i Bochni), a w końcu rozpoczął wielkie budowanie. Za jego panowania 80 zamków i miast zostało ufortyfikowanych. W całym kraju powstawały liczne cegielnie. Sam król z własnych dochodów ufundował też nowy kościół na Skałce, kościół św. Andrzeja Apostoła w Lipnicy Murowanej, nieistniejący już Pałac w Łobzowie (dziś dzielnica Krakowa) i Pałac Królewski w Niepołomicach. Ale jego największą zasługą było ufundowanie w 1364 Akademii Krakowskiej. To z tamtych czasów pochodzi budynek Collegium Maius, w którym znajduje się Muzeum Uniwersytetu Jagiellońskiego. Kazimierz III Wielki był ostatnim królem z dynastii Piastów, ale swoim następcom Jagiellonom zostawił silne gospodarczo państwo, które szybko za panowania nowej dynastii stało się jedną z największych potęg Europy. 150 lat później Kazimierz Jagiellończyk, dźwignie państwo na niespotykany dotąd poziom militarny, gospodarczy i kulturalny i to w jego czasach nastanie epoka renesansu. To Kazimierz Jagiellończyk doprowadzi do unii z Litwą tworząc Rzeczpospolitą Obojga Narodów, jedno z najpotężniejszych państw ówczesnej Europy. Między panowaniem Kazimierza Wielkiego i Jagiellończyka Kraków i Małopolska umacniają swoją pozycję centrum państwa. Tu dzieje się najwięcej i tu najszybciej docierają nowinki nowych prądów, tu powstają budowle w nowym stylu. Najbardziej rozpoznawalne budynki Krakowa – kościół Mariacki z fantastycznym ołtarzem, katedra na Wawelu, klasztory dominikański i franciszkański, Sukiennice, Wieża Ratuszowa czy Brama Floriańska – pochodzą właśnie z tamtego czasu.

Wielkie kościoły gotyku, czyli największy drewniany ołtarz Europy

Z racji liczby kościołów, Kraków nazywany jest często drugim Rzymem. Pamiętać jednak trzeba, że jego budowniczymi nie były tylko władze kościelne czy zakony, ale często były one potrzebne samym społecznościom, a oprócz wiary, wyznaczały także ich status. Wielki budynek kościoła to duma lokalnej społeczności – w tamtych czasach potężniejącego mieszczaństwa. W owych czasach – dwie świątynie świadczyły o pozycji państwa – królewska katedra na Wawelu i mieszczańska bazylika pod wezwaniem Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny, czyli kościół Mariacki. O szybkiej adaptacji gotyku w Polsce świadczy fakt, że stojąca wcześniej na miejscu tego ostatniego budowla romańska istniała tylko 70 lat i została zastąpiona pod koniec XIII wieku przez nową, już w obowiązującym stylu. Gotycka bryła powstawała przez kilkadziesiąt lat, na przykład obecne prezbiterium ufundował znany z królewskiej uczty mieszczanin Mikołaj Wierzynek (1355-65), dwie wieże powstały w latach 90. wieku XIII. Na początku wieku XIV kościół otrzymał dwa dodatkowe piętra, a w 1478 nadano mu ostateczny kształt. Prawdopodobnie z tego czasu pochodzi też korona na wyższej z wież. Sama bryła to jednak tylko oprawa. Kościół Mariacki skrywa prawdziwe perły gotyckiej sztuki. Jest nią przede wszystkim ołtarz główny wykonany w latach 1477-1489 przez mistrza z Norymbergii Wita Stwosza. Ma on 18 metrów wysokości i 11 szerokości, a niektóre z figur sięgają trzech metrów. Wykonany z pięćsetletniego drewna lipowego składa się z szesnastu kwater przedstawiających sceny z życia Jezusa, Matki Bożej a także świętego biskupa Stanisława i świętego Wojciecha. Ołtarz zadziwia snycerskim kunsztem, ekspresją figur, dopracowaniem najdrobniejszych szczegółów. To, jedno z najwybitniejszych dzieł polskiego gotyku, zostało ufundowane przez krakowskich mieszczan i kosztowało tyle, ile roczny budżet miasta! Jest to jednocześnie największy gotycki drewniany ołtarz w Europie. Jednak nie tylko ołtarz wart jest podziwu. Po wejściu do kościoła, najlepiej w porze, kiedy jest mało turystów i po wchłonięciu wielkiej przestrzeni nawy, warto sięgnąć wzrokiem pod sam strop świątyni i znaleźć tam rzeźby o przedziwnej, czasem nawet frywolnej tematyce, świadczące nie tylko o olbrzymiej wyobraźni ale i swobodzie twórców. I tu również kamienne figury zadziwiają realizmem i niezwykłą ekspresją. Obok wielu innych elementów gotyckiego porządku, mamy też tutaj średniowieczne witraże, widoczne za ołtarzem głównym. Mimo, że kościół Mariacki jest w głównej części w stylu gotyckim, pamiętać należy, że jak w większości obiektów sakralnych mających kilkaset lat, obserwujemy tu także inne porządki architektoniczne czy wzory artystyczne. Piękno kościoła nadzwyczajnie dopełniają dziewiętnastowieczne polichromie wykonane przez trójkę genialnych i jakże innych ideowo twórców. Zaprojektowane przez Jana Matejkę nanosili na ściany Stanisław Wyspiański i Józef Mehoffer. A my wędrujmy dalej.

Gotyckie budowle sakralne

Kraków. Kościół i klasztor dominikanów, ul. Stolarska 12. Kościół Świętej Trójcy w obecnej formie powstał około roku 1241, tuż po mongolskim najeździe. Założycielem konwentu był sam święty Jacek, pierwszy Polak-dominikanin. Co prawda kościół uległ spaleniu podczas wielkiego pożaru w 1850 roku, ale jego zachowane wnętrze posiada gotycką, zachwycającą bryłę.

Kraków. Kościół i klasztor franciszkanów, ul. Franciszkańska 2. Świątynia pod wezwaniem świętego Franciszka z Asyżu powstała niemal przez trzysta lat, a o jej znaczeniu w Krakowie świadczy fakt, że pochowany tu został Bolesław Wstydliwy i jego siostra, błogosławiona Salomea. Jego przebudowa w stylu gotyckim rozpoczęła się około 1269, a skończyła pod koniec wieku XV. Główna nawa posiada zrekonstruowane sklepienie żebrowo-krzyżowe. Gotycką bryłę i w większości barokowe wyposażenie, dopełniają dziewiętnastowieczne polichromie autorstwa Stanisława Wyspiańskiego.

Kraków. Katedra na Wawelu. Wawelski kościół to najważniejsza polska świątynia, będąca świadkiem doniosłych wydarzeń i miejscem pochówku wybitnych Polaków. Obecna bryła katedry ma właśnie charakter gotycki. Konsekrowano ją w roku 1364 w obecności króla Kazimierza Wielkiego. Budowla ma trzy nawy otoczone przez kaplice dobudowywane w ciągu dziejów, a punktem centralnym jest grobowiec świętego Stanisława. Warto zajrzeć do Skarbca Katedralnego, w którym znajdziemy przykłady średniowiecznej sztuki zdobniczej.

Przenieśmy się teraz do sąsiedniego miasta, jakim był powstały w XIV wieku Kazimierz. Oba miasta oddzielała od siebie Wisła płynąca wtedy dzisiejszą ulicą Dietla, a łączył most w ciągu ulic Stradomskiej i Krakowskiej. W czasach panowania Jana Olbrachta nakazano tu osiedlić się krakowskim Żydom i tak rozpoczęła się historia polsko-żydowskiego miasta, jedynego miasta na świecie, w którym ulica Bożego Ciała (nazwa związana z wiarą katolicką) znajduje się obok ulicy Jakuba (imię żydowskiego patriarchy).

Kraków – Kazimierz. Kościół i klasztor augustianów (ul. Augustiańska 7-9). Kościół pod wezwaniem Katarzyny Aleksandryjskiej i św. Małgorzaty jest jednym z najlepiej zachowanych przykładów gotyckiej architektury w Polsce. Powody tego są tragiczne – świątynia nawiedzana była przez powodzie, pożary i trzęsienia ziemi. Była magazynem, szpitalem i bursą studencką. Została nawet przeznaczona do rozbiórki, a przywrócono ją do życia dopiero w 1993 roku. Dlatego zachowała swoje surowe, gotyckie wnętrze, bez przepychu barokowych ozdób. Tak właśnie wyglądały późnośredniowieczne kościoły. Warto zobaczyć tu surową, gotycką kaplicę świętej Moniki, wirydarze i krużganki klasztorne, a na zewnątrz tak popularne w gotyckiej architekturze zachodnich katedr gargulce, nazywane po polsku żygaczami. To kamienne, misternie rzeźbione zakończenie rynien, którym dawni mistrzowie nadawali kształty fantazyjnych stworów i które niejednokrotnie ożywały w wyobraźni twórców późniejszych wieków. I tak w powieści jednego z najsłynniejszych twórców horrorów Grahama Mastertona, wskrzeszone mistyczne stwory, które zaczynają atakować ludzi pochodzą właśnie z kościoła świętej Katarzyny.

Kraków – Kazimierz. Kościół Bożego Ciała (ulica Bożego Ciała 26). Powstały w 1405 roku kościół i klasztor swoimi rozmiarami ustępuje tylko bazylice Mariackiej. Świątynia, którą ufundował jeszcze Kazimierz Wielki powstała prawie pół wieku, a dzieła jej budowy dokończył Władysław Jagiełło około 1405 roku. To trójnawowa bazylika, dzięki bogatemu wnętrzu, jeden z najczęściej odwiedzanych kościołów krakowskich. Barokowe wyposażenie, zwłaszcza jedna z najpiękniejszych ambon w kształcie łodzi, nie niwelują surowego charakteru gotyku.

Kraków – Kazimierz. Synagoga Stara (ulica Szeroka 24). Jedna z najstarszych zachowanych synagog w Polsce i Europie. Nie jest do końca jasne, kiedy powstała, a domniemane daty to początek lub koniec XV wieku! Jest typowo gotycką budowlą tego typu i choć zniszczona w pożarze, w połowie XVI wieku, przy odbudowie zachowano jej pierwotny charakter. Przez ponad 500 lat była najważniejszym miejscem żydowskiego świata. Obecnie jest tam muzeum – oddział Muzeum Krakowa.

Gdzie jeszcze warto zobaczyć gotyckie kościoły:

Okolice Krakowa

Beskid Sądecki i Niski

Tarnów i okolice

Pieniny i Spisz

Podhale

Oświęcim i okolice

Beskid Mały i Makowski

Mieszczanie się bogacą, czyli gdzie Mikołaj Kopernik chodził do szkoły

Potężniejące państwo ostatnich Piastów i Jagiellonów, rosnąca rola gospodarki i handlu prowadziła do szybkiego rozwoju miast i bogacenia się jego mieszkańców. Stąd coraz większa rola obiektów użyteczności publicznej. Widzimy to doskonale w Krakowie. Gotycki charakter mają Wieża Ratuszowa, Barbakan, uniwersyteckie Collegium Maius. Najstarszym jednak budynkiem gotyckim jest niepozorna kamienno-ceglna kamieniczka przy ulicy Świętego Krzyża, tuż przy gotyckim kościele pod tym samym wezwaniem. To nie tylko doskonały przykład gotyckiej architektury miejskiej ale i najstarszy budynek Krakowa – ma 700 lat! Tu możemy zobaczyć, jak wyglądały domy w średniowiecznym Krakowie. Jak miasto się broniło, zobaczymy w Barbakanie – konstrukcji militarnej, tworzonej poza murami miejskimi, a która chronić miała bramy miasta przed bezpośrednim atakiem. Krakowski Barbakan mający mury o grubości trzech metrów zbudował król Jan Olbracht pod koniec XV wieku, a miał on bronić jednej z ośmiu bram miasta i jedynej, która ocalała do dziś. Brama jest jeszcze starsza i pochodzi z przełomu wieku XIII i XIV. Równie ciekawym obiektem jest Collegium Maius, który co najmniej od 1400 roku gościł studentów Akademii Krakowskiej, a potem był siedzibą Biblioteki Jagiellońskiej. Bardzo prawdopodobne, że uczył się w nim Mikołaj Kopernik. Dziś Collegium jest siedzibą Muzeum Historii Uniwersytetu Jagiellońskiego.

Śledząc gotyckie ślady, trzeba się także udać do Muzeum Krakowa – Rynek Podziemny, w podziemiach Rynku Głównego, wejście w Sukiennicach. Możemy tu zobaczyć, jak rozwijał się plac miejski i jego supermarket, czyli Sukiennice, jak wyglądały budynki i jak rosły kolejne warstwy cywilizacyjne. To placówka multimedialna, po której oprowadzają nas hologramy.

Inne gotyckie budynki publiczne w Małopolsce

Zamki, czyli wielki plan budownictwa Kazimierza Wielkiego

Wzrost potęgi państwa to także gigantyczne inwestycje Kazimierza Wielkiego w budowle obronne. Wtedy właśnie na terenie polskim ziem, głownie w Małopolsce powstało kilkadziesiąt budowli tego, których zadaniem była obrona stolicy państwa, czyli Krakowa. W owych czasach najbardziej obawiano się państwa czeskiego, które wciąż rościło prawa do polskiego tronu, a które kilka razy atakowało Polskę. Stąd właśnie Orle Gniazda, czyli ciąg zamków na Jurze Krakowsko-Częstochowskiej. Widzimy tu, jak na dłoni, filozofię budowli tego typu, wykorzystujących naturalne, skalne wzniesienia, posiadających grube mury, których ówczesna artyleria nie była jeszcze w stanie skruszyć. Za Kazimierza Wielkiego przebudowie militarnej uległ także Wawel, ale najlepszym przykładem gotyckiego zamku jest wyniosła budowla nad dzisiejszym Jeziorem Czorsztyńskim, nazywana zamkiem Wronin. Istniał on już w XIII wieku, a w czasie rozbudowy powstała tu wysoka wieża zwana stołpem. Takie same wieże posiadały zamki w Rytrze i w Czchowie. Miały one czysto militarny charakter i była ostatnim miejscem, w którym bronić się miała załoga zamku. Za czasów Kazimierza Wielkiego Wronin stał się jednym z najważniejszych obiektów w systemie obrony państwa, otrzymał solidne mury obronne i dodatkowe zabezpieczenia. Miał bardzo burzliwą historię, a dzisiaj jest tak zwaną trwałą ruiną. Po drugiej stronie Jeziora Czorsztyńskiego znajduje się niemal bliźniaczy zamek – Dunajec w Niedzicy. Oba zamki pełniły funkcję strażnic granicznych, po polskiej i węgierskiej stronie rzeki.

Inne zamki gotyckie w Małopolsce:

Madonna z Krużlowej, czyli symfonia lipowego drewna

Gotycka rzeźba uwalnia się od architektury i przestaje być tylko elementem katedr, ozdobnikiem portali i tympanonów. Postaci mają już autentyczne proporcje, stają się coraz bardziej realistyczne, bogate w gesty i mimikę. Nadal rzeźba służy głównie podkreślaniu wielkości Boga. Od XIV wieku pojawiają się misterne pomniki nagrobne możnych i królów, które poza znaczeniem religijnym miały też znaczenie polityczne, świadczące o wielkości rodu i państwa. Przykładami są wawelskie nagrobki Henryka Probusa, Kazimierza Wielkiego i Kazimierza Jagiellończyka.

Tworzywem nadal jest kamień, ale szczególne uznanie twórców zdobywa lipowe drewno. Takie, w jakim Wit Stwosz stworzył swoje arcydzieło z kościoła Mariackiego w Krakowie. Takie, z jakiego nieznany mistrz w 1410 roku, w roku bitwy pod Grunwaldem, stworzył arcydzieło gotyckiej rzeźby zwane dzisiaj Madonną z Krużlowej. To czas rozwoju kultu maryjnego i swoistego mistycyzmu, który przejawiał się tak zwanym stylem pięknym, do którego należały także piękne Madonny. I taka jest właśnie Madonna z Krużlowej, piękna, niemal elegancka, smukła i dynamiczna, w półobrocie, w pięknych dworskich szatach. Dlaczego z Krużlowej? Nie wiadomo, jakie jest pochodzenie rzeźby, może miała trafić do któregoś z krakowskich kościołów, ale ostatecznie znalazła się w drewnianym kościółku w Krużlowej koło Grybowa, pochodzącym z 1520 roku. Tu pod koniec wieku XIX była niemal w zapomnieniu, ale podczas wycieczki konserwatorów dostrzegł ją początkujący malarz Stanisław Wyspiański, zrobił kilka szkiców i w 1899 rzeźba trafiła do Muzeum Narodowego w Krakowie. Jest tam do dzisiaj. Równie piękna i z tego samego kręgu estetycznego jest, pochodząca z przełomu wieku XIV i XV, Madonna z Więcławic, która pierwotnie znajdowała się w tutejszym kościele świętego Jakuba Mniejszego, a teraz w Muzeum Archidiecezjalnym w Krakowie. W muzeum tym znajdują się bezcenne gotyckie rzeźby i malowidła z małopolskich kościółków, w tym także gotyckie, najstarsze w Polsce malowidło pochodzące z połowy XIII wieku – tak zwane święte z Dębna Podhalańskiego. Spośród rzeźb warto zwrócić uwagę na Pokłon Trzech Króli  z XV wieku oraz kolekcję gotyckich szat liturgicznych.

Aby w pełni docenić kunszt gotyku, trzeba wybrać się do krakowskiego Pałacu biskupa Ciołka, oddziału Muzeum Narodowego. Są w nim ekspozycje poświęcone średniowieczu, renesansowi i barokowi. Trzeba to zobaczyć.

Nadciąga renesans

Przyjmuje się umownie, że styl gotycki w Polsce kończy się około roku 1500, kiedy na polskim tronie zasiadają Jagiellonowie i którzy stworzą wielką środkowoeuropejską cywilizację – architekturę pełną przepychu, wielkie działa malarskie, piękną rzeźbę i wspaniałą literaturę. Kultura renesansu dostrzeże człowieka i jego wielkie intelektualne możliwości, a Kraków stanie się jednym z najważniejszych miast Europy.

 

Multimedia

Baner - wydarzenia.jpg

Powiązane treści