Zabytkowe świątynie i klasztory w Małopolsce dużo nam powiedzą nie tylko o historii i kulturze regionu, ale też całego kraju. Dzięki nim możemy uzmysłowić sobie, jakie były trendy architektoniczne w dawnych czasach i jak wiele dla ówczesnych ludzi znaczyła religia i wiara. Monumentalne kamienne budowle i małe klimatyczne, drewniane kościółki – każdy z nich ma swój niepowtarzalny urok i zachwyca kunsztowną architekturą. Są one chętnie odwiedzane przez turystów i pielgrzymów. Miejsca te stanowiły i wciąż stanowią ważny element budowania lokalnej tożsamości i są świadectwem religijności.

Kościół Mariacki Kraków. Wielkie dzieło sztuki

Jeżeli mówimy o pomniku polskiej kultury, historii i wiary, trudno o bardziej trafny przykład niż kościół pod wezwaniem Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny w Krakowie, nazywany po prostu kościołem Mariackim. Przepiękna późnogotycka katedra wnosząca się przy Rynku Głównym w Krakowie to jeden z piękniejszych zabytków miasta. Budowa rozpoczęła się w XIII wieku, a zakończyła w 1320 roku. Kościół Mariacki z tamtych lat nie zachował się w takiej samej formie. Był przebudowywany. Z XIV wieku zachowały się między innymi witraże w trzech oknach. Reszta pochodzi z XIX wieku i została wykonana przez Stanisława Wyspiańskiego i Józefa Mehoffera. Z tego okresu pochodzi również dekoracja malarska w prezbiterium projektu Jana Matejki. Najsłynniejszy we wnętrzu kościoła Mariackiego jest ołtarz główny. Wykonany w latach 1477-1489 przez norymberskiego artystę Wita Stwosza jest jednym z najwybitniejszych dzieł późnogotyckiej sztuki rzeźbiarskiej w Europie. Ołtarz został wykonany z trzech rodzajów drewna. Konstrukcja powstała z twardego dębu, tło wykonano z lżejszego, ale równie mocnego modrzewia, a figury, których jest ponad 200, wyrzeźbiono w miękkim i elastycznym drewnie lipowym. Główna scena ołtarza mariackiego przedstawia Zaśnięcie Marii Panny w otoczeniu apostołów.

Warto wiedzieć:

• Wyższa, północna wieża kościoła Mariackiego już w XV wieku pełniła funkcję strażnicy miejskiej. Obserwowano z niej to, co działo się w mieście i na jego przedpolach. Nazywa się Hejnalicą i ma 82 metry wysokości.
• W połowie wieku XV trzęsienie ziemi, które nawiedziło Kraków doprowadziło do zawalenie stropów świątyni.
• Obecny plac Mariacki przy świątyni, to dawny cmentarz.
• Hejnał Mariacki grany jest z pomieszczenia na wysokości 52 metra Hejnalicy od 1838 roku i był pierwszym na ziemiach polskich publicznym podawaniem dokładnego czasu – godziny dwunastej. Legenda o przerwaniu hejnału przez strzał z łuku tatarskiego wojownika nie ma żadnych podstaw historycznych.
• To w kościele Mariackim odbył się ślub Jadwigi Mikołajczykówny z Lucjanem Rydlem, który stał się kanwą narodowego dramatu Polaków – „Wesela” Stanisława Wyspiańskiego.

Kościół świętego Michała Archanioła, Dębno Podhalańskie. Modrzewiowa symfonia bez jednego gwoździa

Wśród prawie 800 polskich kościołów drewnianych wpisanych do rejestru zabytków, kościoły południowej Małopolski stanowią wyjątkową enklawę. Ich charakterystyczna architektura, harmonijnie wkomponowana w krajobraz, łączy względy estetyczne i dekoracyjne z użytkowymi wymogami surowego, podgórskiego klimatu – strome dachy, zewnętrzne zadaszenia i podcienia. Wręcz idealnym przykładem takiego połączenia jest kościół świętego Michała Archanioła w Dębnie na Podhalu. Liczącą ponad 500 lat świątynia otacza majestatyczny starodrzew. Kościół w Dębnie Podhalańskim został zbudowany z drewna modrzewiowego i jodłowego, w którym gwoździe zastąpiono drewnianymi kołkami. Zachował się praktycznie w niezmienionej formie od czasów średniowiecza. W 1601 roku dostawiono jedynie niewysoką wieżę z izbicą, zwieńczoną ostrosłupowym hełmem. Od 2003 roku świątynia figuruje na liście UNESCO. Jest jednym z najlepiej zachowanych gotyckich drewnianych kościołów i jednocześnie jednym z najbardziej znanych polskich zabytków w kraju i za granicą. Otrzymał jako jedyny drewniany kościół nominację w konkursie siedmiu cudów Polski. Świątynia urzeka również dekoracjami i wyposażeniem wnętrza. W słoneczny dzień, po wejściu do drewnianego kościoła wzrok chwilę musi się przyzwyczajać do panującego w nim półmroku. A potem ukaże się zachwycająca gotycko-renesansowa polichromia z 1500 roku. Wykonano ją za pomocą kartonowych lub skórzanych szablonów. Na stropie i ścianach doliczono się 77 motywów roślinnych, geometrycznych, figuralnych i zwierzęcych w 33 kolorach. Na belce tęczowej mieści się najstarszy zabytek kościoła – krzyż z 1380 roku, który według legendy przyniosły wody rzeki Białki. A jeśli o legendach mowa, to jedna z nich głosi, że kościół w Dębnie Podhalańskim wybudowali zbójnicy, obok miejsca, gdzie na dębie objawił się święty Michał Archanioł. Odwiedzając kościół warto zwrócić uwagę na zawieszoną w gablocie rycerską chorągiew. Legendarna pamiątka to dar króla Jana III Sobieskiego. Według tradycji pozostawił ją tutaj po Wiktorii Wiedeńskiej w 1683 roku.

Warto wiedzieć:

• Przy ołtarzu znajdują się słynne cymbałki z XV wieku, prawdopodobnie istnieje tylko takich pięć na świecie. Unikatowe z powodu dźwięków wydawanych wbrew prawom fizyki: najgrubsza i najdłuższa płytka wydaje ton wysoki, najcieńsza i najkrótsza brzmi nisko.
• Gotycko-renesansowa polichromia pasowa z 1500 roku jest najstarszym tego typu malowidłem w Europie.
• W kościele kręcono scenę ślubu Janosika z Maryną ze znanego polskiego serialu.
• Kościół leży zaledwie kilkaset metrów od wałów Jeziora Czorsztyńskiego i pierwotnie miał zostać zalany jego wodami.

Kościół świętego Leonarda Lipnica Murowana. Arka, której nie porwała powódź

Do Lipnicy Murowanej warto przyjechać nie tylko, by podziwiać najwyższe w kraju palmy wielkanocne. Będąc w okolicy koniecznie trzeba zobaczyć kościół świętego Leonarda. Świątynia pochodzi z XV wieku i jest to jeden z najstarszych i najcenniejszych kościołów drewnianych w Polsce. Jednak według miejscowej tradycji pochodzi on z roku 1143 lub 1203 – taką datę można odczytać na północno-wschodniej ścianie prezbiterium. W 2003 roku kościół został wpisany na listę UNESCO (Małopolska Trasa Światowego Dzedzictwa UNESCO). Wnętrze kościoła zdobi dekoracja malarska (polichromia) z różnych okresów, od końca XV do początku XVIII wieku. Prezbiterium zdobią sceny: Ukrzyżowania, Ostatniej Wieczerzy i Sądu Ostatecznego, nawę sceny z Męki Pańskiej oraz Dekalogu. Wśród cennego wyposażenia odnajdziemy rzadki feretron procesyjny z płaskorzeźbą Trójcy Świętej i pozytywkę szkatułową, która do dzisiaj wygrywa melodie. Lipnica Murowana znana jest także w całej Polsce z tradycji robienia palm wielkanocnych i konkursu na najwyższą z nich. Największe mierzą ponad 30 metrów. Z Lipnicą Murowaną blisko związane były także trzy osoby, które zostały wyniesione na ołtarze w Kościele Katolickim. Byli to święty Szymon, święta Urszula Ledóchowska oraz błogosławiona Maria Teresa Ledóchowska. Aby to niezwykłe lipnickie dziedzictwo przybliżyć pielgrzymom i turystom w Lipnicy Murowanej powstało niezwykłe Centrum Pielgrzyma i Turysty. Tutaj nie tylko poznamy historię miejscowości prezentowaną w atrakcyjnej formie, z wykorzystaniem audioprzewodników w aż siedmiu językach. Dzięki zastosowaniu najnowocześniejszych technologii - hologramu - można jeszcze lepiej poznać najcenniejszy lipnicki zabytek – kościół świętego Leonarda. Wyświetlić w przestrzeni poszczególne jego elementy i niemal ich dotknąć. Centrum to skarbiec wiedzy o Lipnicy i jej zabytkach, miejsce spotkań dla wszystkich pokoleń.  bo oferuje wiedzę i  informacje w atrakcyjnej nowoczesnej formie. A na zakończenie pobytu w Centrum można pokrzepić się wyjątkową herbatą z lipy, czyli lipnicką lipiną, która od 2014 roku figuruje na Liście Produktów Regionalnych (Poznaj Małopolskę od kuchni).

Warto wiedzieć:

• Kościół świętego Leonarda w Lipnicy Murowanej stoi na miejscu pogańskiej gontyny, z której podobno pochodzi tak zwany słup Światowida, wspierający z tyłu ołtarz.
• W posadzce kościoła znajduje się płyta nagrobna ojca błogosławionej i świętej sióstr Lechówskich – Antoniego Ledóchowskiego, rotmistrza huzarów austriackich i szambelana cesarza Franciszka Józef.  Z dziesięciorga jego dzieci – czwórka wybrała stan duchowny.
• Kościół w Lipnicy Murowanej mógł zostać zniszczony w 1997 roku podczas wielkiej powodzi. Wezbrana rzeka zalała fundamenty, co groziło porwaniem świątyni. Została ona przywiązana linami do sąsiednich drzew i w ten sposób ocalona.

Kościół świętych Pustelników Andrzeja Świerada i Benedykta Tropie. Jedna z najstarszych świątyń w Polsce

Jedną z małopolskich, zabytkowo-religijnych perełek jest kościół świętych Pustelników Andrzeja Świerada i Benedykta w Tropiu. To miejsce związane jest z początkami chrześcijaństwa w Polsce. Tutaj powstała jedna z najstarszych świątyń w Polsce. Jej historia sięga 1045 roku, kiedy to miał ją ufundować król Kazimierz Odnowiciel. Według tradycji, kościół powstał w miejscu pustelni eremity, benedyktyńskiego mnicha świętego Świerada, żyjącego tutaj nad Dunajcem na przełomie X i XI wieku. A miejsce to jest wyjątkowo malownicze – świątynia stoi na wyniosłym wzgórzu nad taflą Jeziora Czchowskiego. Kościół był przebudowywany w XIV i XVI wieku. Z pierwotnej budowli zachowały się mury prezbiterium, wzniesione z ciosów piaskowca. Przylegająca do prezbiterium od północy zakrystia pochodzi z XIII wieku. Najcenniejszym zabytkiem we wnętrzu kościoła są zachowane fragmenty romańskiej polichromii na północnym łuku tęczy, przedstawiające prawdopodobnie świętego Stefana, króla Węgier w koronie i z berłem w dłoni. Strop nawy pokryty jest rokokowym malowidłem ukazującym Zesłanie Ducha Świętego. Postacie patronów kościoła w Tropiu są widoczne w ołtarzu głównym: święci klęczą poniżej sceny koronacji Matki Bożej przez Trójcę Świętą. Interesująca jest również barokowa, kamienna chrzcielnica, wbudowana w ścianę i zamykana drewnianą, rokokową obudową z malowidłami związanymi z chrztem. Atrakcją, choć trochę innego rodzaju, jest również sposób dotarcia do kościoła świętych Pustelników Świerada i Benedykta. Trzeba się przeprawić promem przez Dunajec, z przystani znajdującej się przy drodze krajowej nr 75 z Brzeska do Nowego Sącza, choć można też wybrać trasę nieco dłuższą, bez przeprawy promowej i przy okazji poznać okolice Rożnowa.

Warto wiedzieć:

• Kościół miał konsekrować około 1073 roku święty Stanisław Męczennik.
• W okolicy kościółka znajduje  się grota, w której mieszkał święty Świerad, a obok niej XVIII-wieczna, murowana kapliczka. Jest też źródło, którego woda – jak podają wierzenia – ma moc uzdrawiającą. Są tutaj także resztki pnia starego dębu, w którym według legendy chronił się Świerad. Jest on pierwszym polskim świętym, kanonizowanym wraz ze swym uczniem świętym Benedyktem w 1083 roku.
• W kościele znajdują się trzy relikwiarze: św. Matki Teresy z Kalkuty, z kością św. Świerada i Krzyża Świętego.

Kościół i klasztor Bożogrobców Miechów. W zastępstwie grobu Jezusa Chrystusa

Na całym świecie są tylko dwa takie miejsca. W Jerozolimie oraz w Miechowie. Grób Boży, który znajduje się w małopolskiej miejscowości jest wierną kopią jerozolimskiego. Powstanie, historia i rozwój miasta Miechowa jest nierozerwalnie związana z zakonem bożogrobców, a dokładnie Zakonem Kanoników Regularnych Stróżów Świętego Grobu Jerozolimskiego, jak brzmi ich pełna nazwa. Miechów przez siedem wieków był ich siedzibą. A wszystko się zaczęło w 1163 roku, kiedy to Jaksa z rodu Gryfitów sprowadził zakonników z Jerozolimy i ufundował klasztor. Był on pierwszym w Polsce i pierwszym w Europie propagującym kult Grobu Bożego. Szczególnego znaczenia nabrał po opanowaniu Jerozolimy przez innowierców w 1187 roku. Wówczas to do miechowskiego Grobu Pańskiego przybywały tłumy pątników z całego ówczesnego świata. Pod koniec XIV wieku klasztor został rozbudowany i powstał wtedy kościół pod wezwaniem Grobu Chrystusa i świętego Jakuba Młodszego. W drugiej połowie XVIII wieku, po wielkim pożarze całego Miechowa w 1745 roku, został on gruntowanie przebudowany w stylu późnobarokowym. Wyposażenie wnętrza posiadają przepiękną stylistykę późnego baroku i rokoka. Twórcą wielkiego ołtarza ze sceną zmartwychwstania był snycerz krakowski Mikołaj, zaś dekoracje stiukowe, figuralne i ornamentalne w stylu rokokowym wykonał Wojciech Rojowski. Cała świątynia jest ozdobiona znakomitymi dziełami. Warto też zobaczyć wystawę w Muzeum Ziemi Miechowskiej, na której można podziwiać najcenniejsze tkaniny i szaty liturgiczne z klasztornego skarbca, a także galerię portretów bożogrobców oraz paramenty liturgiczne. W 1998 roku święty Jan Paweł II nadał miechowskiemu kościołowi tytuł bazyliki mniejszej.

Warto wiedzieć:

• Klasztor Bożogrobców w Miechowie był nie tylko najstarszym i najznakomitszym, ale także najbogatszym ze wszystkich klasztorów tego zakonu w Europie.
• Miechowska kopia Grobu Pańskiego została zbudowana około 1530 roku w linii wschód-zachód, tak jak grób w Jerozolimie i odpowiada opisowi biblijnemu: łoże grobowe znajduje się po prawej stronie (pomieścić może pięć osób), posiada małe wejście, (by zajrzeć do środka trzeba się przed nim mocno schylić), zasunąć go można dużym kamieniem. Wymiary wewnętrzne są bardzo zbliżone lub identyczne w stosunku do pierwowzoru jerozolimskiego.
• W kościele znajduje się także kopia Całunu turyńskiego.
• Pod klasztorem znajduje się rozbudowany system podziemnych korytarzy.

Sanktuarium pasyjno-maryjne Kalwaria Zebrzydowska. Na ścieżkach wiary Jana Pawła II

Sanktuarium malowniczo położone nad miastem, to nie tylko kościół i klasztor, ale również zespół kaplic i kościołów na drodze krzyżowej, oraz park krajobrazowy. A wszystko zaczęło się na początku XVII wieku. Jak głosi legenda, wojewoda krakowski Mikołaj Zebrzydowski miał pewnego dnia ujrzeć na wzgórzu Żar trzy płonące krzyże, unoszące się ku niebu. W tym miejscu w 1602 roku ufundował kościółek i przekazał go w opiekę zakonowi bernardynów. Z czasem, za sprawą rodu Zebrzydowskich, kompleks zaczął się rozrastać. Wybudowano barokowy kościół, w którym umieszczony jest cudowny wizerunek Matki Bożej Kalwaryjskiej. Następnie klasztor bernardynów. Obydwie budowle zostały wzniesione według projektu architekta Jana Marii Bernardoniego oraz architekta i złotnika flamandzkiego Pawła Baudartha. Spod jego ręki wyszły także prawie wszystkie kapliczki na kalwaryjskiej drodze krzyżowej, nazywanej drużkami kalwaryjskimi. A także pustelnia Pięciu Braci Polaków oraz kaplica świętej Marii Magdaleny. Wzorem do ich budowy była Droga Krzyżowa Pana Jezusa w Jerozolimie. W okresie Wielkiego Tygodnia odbywają się tu Misteria Męki Pańskiej, z kulminacją w Wielki Piątek, które ściągają do Sanktuarium w Kalwarii Zebrzydowskiej tysiące pielgrzymów. W 1979 roku sanktuarium odwiedził święty Jan Paweł II podnosząc je do rangi bazyliki mniejszej. Papież bywał tu od dziecka, z czasem także często już jako biskup krakowski. To jedno z najważniejszych polskich sanktuariów zostało w 1999 roku wpisane na Listę Światowego Dziedzictwa Kulturowego i Naturalnego UNESCO.

Warto wiedzieć:

• To wyjątkowe miejsce pod względem religijnym i kulturowym, rocznie odwiedza ponad 1,5 miliona pielgrzymów. Sanktuarium pasyjno-maryjne w Kalwarii Zebrzydowskiej należy do najważniejszych miejsc kultu pasyjnego i maryjnego w Polsce. 
• Ojciec Jana Pawła II, również Karol pielgrzymował do Kalwarii w najtrudniejszych chwilach swojego życia. Z synami Edmundem i Karolem po śmierci swej żony Emilii. Z Karolem także po śmierci starszego syna Edmunda w 1932 r.